Η μέλισσα είναι κάτι πολύ παραπάνω από έντομο που κάνει μέλι (+ντοκιμαντέρ)

Εάν οι μέλισσες εξαφανιστούν από τον πλανήτη, η ανθρωπότητα θα έχει μόνο τέσσερα χρόνια ζωής ακόμα», ειπώθηκε κάποτε, δήλωση που -ίσως εσφαλμένα αποδίδεται στον Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Το πόσο μακρυά είμαστε από ένα τέτοιο γεγονός είναι το θέμα του ντοκιμαντέρ, «More than Honey» το οποίο παρουσιάζει τις μέλισσες ως κάτι περισσότερο από έντομα που κάνουν μέλι. Το ντοκιμαντέρ είναι του Ελβετού σκηνοθέτη, Markus Imhoof και είναι παραγωγής 2012.

Με αυτό ως αφορμή, ρίχνουμε μια ματιά στο τί συμβαίνει με την παγκόσμια επιδημία που παρατηρείται στα μελίσσια, τι φαίνεται να φταίει, και τι αντίκτυπο έχει στην οικονομία και τα οικοσυστήματα.

Τί συμβαίνει με τις μέλισσες;
Ουσιαστικά μιλάμε για το φαινόμενο της μείωσης του παγκόσμιου πληθυσμού των μελισσών, του οποίου η πλήρης κατανόηση παραμένει πονοκέφαλος για την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Για πάνω από μία δεκαετία, πολλές αποικίες μελισσών αποδεκατίζονται σε όλο τον κόσμο, ενώ σε μερικές περιοχές το 50-90% των μελισσών έχουν εξαφανιστεί. Η επιδημία φαίνεται να εξαπλώνεται από κυψέλη σε κυψέλη λαμβάνοντας παγκόσμια διάσταση. Μια τυπική παρατήρηση είναι ότι οι μέλισσες αφήνουν τις κυψέλες τους, και δεν επιστρέφουν ποτέ!

Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες η δραματική μείωση του πληθυσμού των μελισσών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα (παρασιτοκτόνα, μυκητοκτόνα, κλπ.), ενώ σημαντικό αντίκτυπο έχουν επίσης η καταστροφή του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή. Αυτά επηρεάζουν τις ήμερες και τις άγριες μέλισσες που, μαζί με άλλα έντομα, βοηθάνε στην επικονίαση μεγάλης μερίδας φυτών (φώσιμων ή λουλουδιών).

Τα νεονικοτινοειδή είναι μια μια κατηγορία χημικών ουσιών που έχουν εισαχθεί στην γεωργική πρακτική τα τελευταία χρόνια και έχουν συνδεθεί με τους θανάτους των μελισσών. Παρότι η επαφή των μελισσών με αυτά τα χημικά δεν τις σκοτώνει ακαριαία, υπάρχουν ενδείξεις ότι η μακροχρόνια έκθεσή τους σε αυτά, τους προκαλεί μια σειρά από αρνητικά συμπτώματα. Συγκεκριμένα, μπορεί να επηρεάσει τις διατροφικές συνήθειες της μέλισσας, την παραγωγική της δραστηριότητα (σσ. η μείωση της παραγωγής μιας αποικίας φέρνει μεγάλο στρες στα μέλη της και μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην διάλυσή της), τον προσανατολισμό και πλοήγηση (σσ. γιαυτό ίσως χάνονται και δεν επιστρέφουν στις φωλιές τους) και, τέλος, το ανοσοποιητικό σύστημά της κάνοντάς τη πιο ευάλωτη σε ασθένειες που υπό κανονικές συνθήκες δε θα ήταν αρκετά πιθανό να την προσβάλουν.

Το μέγεθος του προβλήματος έχει διαπιστωθεί εδώ και χρόνια, τέθηκαν μάλιστα περιορισμοί στην χρήση τέτοιων φυτοφαρμάκων για δύο χρόνια στην Ευρώπη (από τον Απρίλη του 2015). Οι επιστήμονες πιθανολογούν ότι το πρόβλημα μπορεί να ξεπερνάει τη βλαπτικότητα ενός και μόνο φυτοφαρμάκου, αλλά να εντείνεται από κάποια κοκτέιλ τέτοιων, πράγμα που κάνει ακόμα πιο δύσκολο να εξακριβωθεί τί ακριβώς συμβαίνει. Επιπλέον της επίδρασης των φυτοφαρμάκων, όπως αναφέραμε, η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) εκτιμά ότι θα εξαφανιστούν άλλα 20.000 ανθοφόρα φυτά τις επόμενες δεκαετίες, κάτι που θα επηρεάσει τις μέλισσες που ζουν σε μελίσσια και ακόμα περισσότερο τις άγριες μέλισσες που χρειάζονται αδιατάρακτους βιότοπους για να χτίσουν τις φωλιές τους.

Μυρμήγκια περικυκλώνουν μία στάλα μέλι

Φυσικά το να εξαφανιστούν εντελώς οι μέλισσες από τη μία μέρα στην άλλη, όπως τέθηκε ως υπόθεση στην αρχή του άρθρου, είναι πραγματικά απίθανο. Η διατάραξη, όμως, των πληθυσμών μπορεί να φέρει ασύλληπτου μεγέθους καταστροφικά αποτελέσματα. Χωρίς τις μέλισσες κινδυνεύουν ολόκληρα οικοσυστήματα, κινδυνεύει η ίδια η γεωργία και η παραγωγή τροφής για τον άνθρωπο.

Το πρόβλημα στην πράξη θα είναι αρκετά μεγαλύτερο και θα επηρεάσει ιδίως τους φτωχότερους αγρότες και καταναλωτές. Καταρχάς, για να επιτελείται τεχνητά η επικονίαση, δηλαδή να αναπληρώνεται -αν όχι να υποκαθίσταται πλήρως- κάτι που οι μέλισσες και άλλα έντομα κάνουν «δωρεάν» για τον άνθρωπο, θα απαιτείται τεράστια ανθρώπινη χειρωνακτική προσπάθεια και εκτροφή μελισσών με πολύ κοστοβόρες διαδικασίες. Για να καταλάβουμε τις ακριβείς διαστάσεις, μιλάμε για το πως μπορεί να υποστηριχθεί η γονιμοποίηση των φυτών σε πραγματικά μεγάλη κλίμακα. Σαφέστατα, στο τέλος της ημέρας, αυτό το κόστος θα περάσει στον καταναλωτή εντείνοντας το επισιτιστικό πρόβλημα του ανθρώπου. Ας μη ξεχνάμε ακόμα ότι η επικονίαση και τα έντομα που την επιτελούν βοηθάνε γενικότερα την γεωργική παραγωγή (υπολογίζεται ότι μπορεί να αυξηθεί κατά 1/4 από την παρουσία αυτών των εντόμων). Όπως γίνεται αντιληπτό, κάτι τέτοιο θέτει ζήτημα επιβίωσης για τους φτωχούς αγρότες που συνήθως καλλιεργούν μικρές εκτάσεις και δεν διαθέτουν κεφάλαιο και ακριβό ειδικό εξοπλισμό για την αύξηση της παραγωγής τους.




Το ντοκιμαντέρ «More than Honey» παρακολουθεί τις μέλισσες προσπαθώντας, μέσα από υπέροχες εικόνες υψηλής ευκρίνειας, να καταγράψει τί μπορεί να πηγαίνει στραβά στον πολύπλοκο κόσμος τους.

Πέρα όμως από σύνδρομο κατάρρευσης των αποικιών των μελισσών, το φιλμ εστιάζει και στους τρόπους εκμετάλλευσης των μελισσών από τους ανθρώπους. Μας συστήνει από τη μία σε μελισσοκόμους των ΗΠΑ που διαθέτουν 20.000 και πλέον μελισσοσμήνη, οι οποίοι συμπεριφέρονται σαν σκληροί καπιταλιστές που «θέλουν να κατακτήσουν τον κόσμο», χαρακτηρίζοντας μάλιστα τον ήχο των μελισσών ως τον ήχο του χρήματος. Από την άλλη, μας γνωρίζει με έναν παππού μελισσοκόμο στην βόρεια Ευρώπη, ο οποίος παρακολουθεί την ευθανασία που γίνεται σε ένα μελίσσι του με θλιμμένο ύφος. Γνωρίζουμε επίσης ανθρώπους από την Κίνα οι οποίοι σκαρφαλωμένοι πάνω σε δέντρα προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά των μελισσών, δηλαδή την «επικονίαση σε ένα-ένα λουλουδάκι» …

«Κάτι παραπάνω από μέλι» ή «More than Honey», Markus Imhoof (2012)

Υ.Γ. Μια γεύση από αστική παραγωγή μελιού στο υπερ-πυκνοκατοικημένο Hong Kong.